Тарих ва дюнья англавубузну артдыргъан алимибиз
(Мурат Аджини 70 йыллыгъына)
Октябрни 27-синде Магьачкъаладагъы милли китапханада белгили язывчубуз ва тарихчибиз Мурат Аджини 70 йыллыкъ юбилейине багъышлангъан илму-конференция оьтгерилди. Конференцияны къурум комитетни ёлбашчысы Салав Алиев ачды ва юрютдю.
– Яхсай юртдан чыкъгъан Мурат Аджи артдагъы йылланы ичинде оьзюню яратывчулугъу булан Россиягъа, дюньягъа аты айтылгъан язывчу, тарихчи болуп чыкъды. Тюрк тамуру булангъы миллетли республикалар, пачалыкълар ону бизден де яхшы таный ва кёп сюе. Миллет къыйынлы гьаллагъа тюшгенде, яшавну законуна гёре арасындан Мурат Аджи йимик гертини айтып да, ёл гёрсетип де болагъан вакили чыгъа. Ону сайты булан эки миллиондан да кёп адам таныш, огъар 100 мингден де кёп сесленивлер бар. Язывчу, тарихчи гьисапда ол Россияны умуми маданиятына аркъа таяп, ону кюрчюсюнде оьсген. Ол оьзюн белгили язывчу ва тарихчи Лев Гумилёвну шекирти, охувчусу деп, Олжас Сулейменовну ёлун узатывчусу деп гьисаплай. Бугюн ону булан сёйледим. Барыгъызгъа да салам йиберегенни, разилигин билдирегенни, аврувуна байлавлу Дагъыстангъа гелип болмажагъын айтды. Бизде ону юбилейине байлавлу юртларда, районларда кёп чаралар оьтгерилип тура, энниден сонг да оьтгерилежек. Докладлагъа гёчгенче мен «Ёлдаш» газетни баш редактору Камил Алиевге сёз беремен.
– Гьюрметли къурдашлар, кёп алимлер, политиклер, мунда сёз айтгъан Салав Алиев йимик, Мурат Аджини дюньягъа аты айтылгъан белгили алимлер ва язывчулар Лев Гумилёв, Олжас Сулейменов булан тенглешдире. Шо герти, олай атланы узатма да бола….ата-бабаларыны юртлусу Магьаммат Аваби Акъташи, Акъташлыны ёлун узатывчу болуп Мурат Аджи де токътай. Ярыкъландырывчу, ойчу Исмайыл бей Гаспринский 1883-нчю йылда «Терджиман» деген газетни чыгъарма башлагъан. Биринчи умуми тюрк газети. Ону кёп миллионлу тюрк халкъланы уятгъан адам деп гьисап этелер. Ону ишин янгы ва мукъаятлы къайдада Мурат Аджи узата. Шону учун да ону юбилейин Москвада, Бакюде ва оьзге пачалыкъланы тахшагьарларында белгилейгени тамаша тюгюл. Бизин КНКО да булай агьвалатны тергевсюз къоюп болмай. Йырчы Къазакъны сыйлы медалын огъар тапшурмакъны арив гёрдю. Сиптечи группаны башчысына диплому да булан ону тапшураман.
– Юбилярны атындан сизин жамиятгъа баракалла деп айтаман,–дей туруп, С. Алиев сёзюн узата.– Мени муаллимим Абдулгьаким Батырмурзаев булай айта эди: «Гьар халкъда уьч халкъ яшай… Яныбыздагъы, къаныбыздагъы, жаныбыздагъы. Халкъ гьисапда шоланы бирине сама гьайсызлыкъ этсек, биз халкъ гьисапда тас болма башлажакъбыз. «Биз оьзюне бугюн абур-сый этип жыйылгъан Мурат Эскендеровични бары да китапларында шу ой таймай юрюле. Бизин бары да къыйыныбыз милли гьайсызлыкъдан, милли эссизликден деп ол къувун гётере. Гьар халкъ да оьзюню башына къысас тюшгенде, арасындан ярланы чартлата, тавлар-ташланы тешип, денгизлени къайнатып чыгъагъандай оьз арасындан бек къайратлы, дюньяда генг арада айтылгъан адамлар чыгъара болгъан. Бизин къумукъ къавумлардан шолай дюньягъа генг кюйде аты айтылгъан 9-10 игит бар.
Биринчисине биз бырынгы йырларыбыздан къалып Атоллу дейбиз. Ол, озокъда, тарихлерде аты айтылгъан Атилла. Экинчиси – тюрк адабиятындан башлап, «Шан къызыны дастаны» деп уллу дастан, поэма язгъан, бизин бырынгы Анжи шагьардан чыкъгъан Мукъайыл Башту. Уьчюнчюсю – Баштуну уланы Абдулла-аль-Хазари. Хазарланы тарихин язгъан биринчи язывчу. Дёртюнчюсю – белгили тарихчи, башлап хазар йырланы антологиясын тизген, китаплары ингилис, немис тиллеге таржума этген Пахрутдин Мубаракъшагь. Бешинчиси – генг кюйде бусурман, тюрк арада аты айтылгъан къумукъ шаир, къоюнкъалалы Умму Камал. Алтынчысы – эндирейли Магьаммат Аваби Акъташи. Сонг, озокъда, оьр пагьмулу йыравубуз, шаирибиз Йырчы Къазакъ. Сегизинчиси – Дагъыстанны гертиден де мекенли Гьукуматлыгъын къургъан Жалалутдин Къоркъмасов. Тогъузунчусу – дюнья арагъа генг кюйде бизин тюрк халкъны атын чыгъаргъан Мурат Аджи.
Бугюнгю бизин жыйылышларыбызны тюп мурады янгыз Мурат Эскендерович бизин тарих ва дюнья англавларыбыз артгъангъа алгъыш билдирген булан битмей. Биз ондан сонггъу, ону ёлун узатар, бизин халкъны атын бирден-бир оьр этерлени, милли къагьруманыбызны бек гьасирет излейгенибизни аламатыдыр. Шолай болмагъа герек деп эсиме де геле. Сёзюмню битдире туруп, эсгерилген батырларыбызны санаву дагъы да артгъанча савлукъда-саламатлыкъда оьмюр сюрмекни ёрайман. Савболугъуз.
Профессор Забит Акавов оьзюню сёйлевюнде юбилярны тухум-тайпасыны гьакъында, тамур терегини гьакъында хабарлады.
– Юртлум гьисапда магъа Мурат Аджини тухум-тайпасыны гьакъында айтма къыйын тюгюл. Яхсайны тарихине Муратны тухуму Асев Гьажиевлер деп таныла геле. Оланы тухумундан Россияны пачасыны асгерлеринде къуллукъ этген офицерлер де бар. Шо гьакъда Камил Алиевни китабында да язылгъан. Профессор Абдулгьаким Гьажиевни тухуму булан да олар чаташгъан. Мурат Аджини ата-бабаларыны сынларын яшлар излеп айланды, тапмады. Яхсайда 9-10 уллу авуллар бар. Шоланы къабурларыны биринде тапма болажакъ. Бу тухумдан белгили врач да чыкъгъан. Бу агьлюню девюрлер бою гелеген тарихинде, арасындан Мурат Аджи йимик гьакъыллы, пагьмулу адамланы чыкъгъаны да негьакъ тюгюл. Ону яратывчулугъунда, бары да китапларында бирликге, бирикме чакъырагъан ой, пикру бар. Мени ата юртум миллетибизге шулай, аты дюньягъа белгили болгъан адамланы, пагьмуланы чыгъаргъангъа мен оьктем боламан ва сююнемен.
Профессор Абдулгьаким Гьажиев оьзю онгаргъан Мурат Аджини асарларындагъы фольклорну гьакъындагъы докладындан маълумат бере туруп, булай деди:
– Москвада фольклоргъа байлавлу болгъан бир конференцияда таныш профессор магъа, сени китапларынгны охугъанман. Тек сен гьар заман ювургъанны оьзюнгню тюрклеринге, къумукъларынга тартасан деди. Москвадагъы алим мени илму ишлеримни охугъан деп сююнме башлагъан мен, ахырында англадым. Ол магъа Мурат Аджи деп тургъан экен. Шолай, бир тайпа алимлер ону язгъанларын ушатмай. Олайлар бизде, Дагъыстанда да бар. Христианлар Аллагьына къуллукъ этегенде айтылагъан сёзлер, йырлар тюрк тилде болгъан деп ташдыра Мурат Аджи. Бир башлап инанма да къыйын. Тек ону асарларын охугъан сонг шолай экени белгили бола. «Хождение за три моря» деген Афанасий Никитинни язгъанын ол мисалгъа гелтире. Сонг да, «Святой Мариягъа» этилеген алгъышлар, огъар инанып айтылагъан тилевлер тюрк тилде болгъан. Тамаша болма зат бар. 18 асруда шаир ва алим Тредиаковский язагъан кюйде, орус килисаларда айтагъан йырлар да, мекенли айтгъанда, 103-нчю псаломда «айнанай» деген сёз кёп къоллана болгъан. Мурат Аджини асарлары да шону гертилей. Шонда 10 керенден де кёп «айнанай такрарлана. Алда шолай тилевлер тюрк тилде юрюлмей болгъан буса, бу сёз де псаломда сакъланмажакъ эди. Бир дёртлюкде, Къумукъну баш сарыны, «анай десем, ананай» деген сатырлар да бар. Демек, алимибиз Мурат Аджи этген терен ахтарыв ишлер ва ону китапларындагъы маълуматлар бизин тарихибизни девюрлер бою гелген кююн мекенлешдире, аян эте.
Профессор Империят Халипаева Мурат Аджини китапларындагъы Тенгирини тюрк миллетлени яшавунда тутагъан аслу ролюну, маънасыны гьакъында маълумат берди.
– Мени алдымда сёйлеп гетген Абдулгьаким Магьамматовични пикрусун узата туруп айтсам, озокъда, Мурат Аджини асарларына байлавлу башгъа-башгъа ойлагъа, пикрулагъа ёлукъма боласан. Алимибиз оьз заманында «Тенгирликни» гьакъында кёп материал жыйгъан, ахтарыв иш юрютген. Мурат Аджи бырынгъы тюрклени гьакъында эсибизни уятгъан деп айтма сюемен. Шо уяныв кёплени кепине гелмей. Биз буса ону булан оьктембиз. Аджини бары да китапларында Тенгирини гьакъында сёз юрюле. Докторлукъ ишимни язагъанда мен бизин къумукъланы эсли наслулары булан кёп ёлукъдум, олардан кёп маълуматлар язып алдым. Тенгири булан бирче бизин Умай-анабыз да болгъан. Бизин халкълар авлакъгъа ишге барагъанда яшларын Умай-анагъа тапшуруп гете болгъан. Умай-ананы гьакъында Мурат Аджини асарларында да язылгъан. Тенгирини гьакъында маълуматлар 4-нчю асруну башындан башлана. Эрменилилени, перслени тарихинде о гьакъда айтыла. Тенгирини межит уьйлери (храм, килиса) 4 асруну башында Дербент шагьарны бойларында къурулгъан. Шо гьакъда Мурат Аджи де яза. Тенгир-терек булан байлавлу бизин той адатларыбыз да бар.
Конференцияда докладлар булан янаша шаирлер шиъруларын охуду. Хумторкъали райондан эргишилени хору йырлады. Бек маъналы ва пайдалы сёйлевлер болду. Бу гиччирек макъалада бары да сёйлегенлени айтгъанларын язма имканлыкъ ёкъ. Атларын эсгерсем де маслагьатдыр. Темиравуллу шаир Зарият Умаева Мурат Аджиге багъышлап язгъан шиърусун охуду. Дагъыстанны халкъ шаири Шейит– Ханум Алишева, шаирибиз Бадрутдин Магьамматов, язывчубуз Къалсын Акъгёзов, шаир Ганнибал Азизов, профессор Абдулкъадир Абдуллатипов, Тамазаланы советини председатели Абсалитдин Мурзаев, милли китапхананы директоруну заместители Паша Телякъавов, харлысыз журналистлени советини члени Гьажи Мирзаев, Кахулай школаны директору Магьаммат Ихласов, профессор Алибек Гьажиев Мурат Аджини яратывчулугъуну гьакъында таъсирли кюйде сёйледилер.
Конференцияны ахырында къурум комитетни ва илму конференцияны къарары малим этилди:
«Дюньядагъы тюрклер кёп пачалыкъларда бир, тюрк тамурлу халкъ» деген темагъа байлавлу Магьачкъалада 2015-нчи йыл гюзде халкъара илму-конференция оьтгермек;
Мурат Аджини Нобелни савгъатына ва «Тюрксойну» умуми тюрк савгъатына гёрсетмек;
Дагъыстан китап издательствону 2015-нчи йылгъы планына Мурат Аджини «Биз, россиялылар – бир уьлкени бир халкъыбыз » деген китабын къошмакъ;
Агъачавул юртну айланасындагъы тавгъа Мурат Аджини атын къоймакъ учун документлер гьазирлемек;
Мурат Аджиге Магьаммат Аваби Акъташини атындагъы савгъатны тапшурмакъ;
юбилей ахшамына багъышлап «Къайратлы халкъ» деген айрыча газетн чыгъармакъ;
Магьачкъалада Мурат Аджини атындагъы Къумукъ халкъ университетин ачмакъны таклиф этмек.
Яраш БИЙДУЛЛАЕВ.
СУРАТДА: конференцияда.
